طراحی سازوکار ارتقای تاب‌آوری اجتماعی ایران در مواجهه با تهدیدهای ترکیبی منطقه‌ای

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

گروه جامعه‌شناسی سیاسی، دانشکدة معارف اسلامی و علوم سیاسی، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران.

چکیده

در محیط امنیتی پیچیدة غرب آسیا، ارتقای تاب‌آوری اجتماعی ایران به ضرورتی راهبردی بدل شده است. در این مقاله، با عبور از رویکردهای سنتی، به طراحی سازوکار ارتقای تاب‌آوری اجتماعی پرداخته‌ایم؛ سازوکاری که با آن بتوان این تکانه‌های خارجی را به فرصتی برای تقویت «مصونیت نظام‌مند» و نیل به «زیست‌بوم مقاوم» تبدیل کرد. سؤال اصلی این است: سازوکار کارآمد برای تحقق این هدف، مبتنی‌بر کدام ابعاد و مؤلفه‌های بنیادین است و چگونه می‌توان آن را عملیاتی ساخت؟ برای پاسخ به این پرسش، از روش‌شناسی ترکیبی (دلفی و تحلیل اهمیت-عملکرد) استفاده شد. نخست، با روش دلفی و با مشارکت خبرگان، ابعاد و مؤلفه‌های این سازوکار شناسایی و اعتبارسنجی شد؛ سپس، با تحلیل اهمیت-عملکرد (IPA)، وضعیت موجود این مؤلفه‌ها در ماتریس راهبردی ارزیابی شد. یافته‌ها نشان می‌دهد جامعة ایران با اتکا به «دارایی‌های راهبردی بومی»، به‌ویژه در «خوداتکایی در فناوری‌های راهبردی» و «فرهنگ ایثار و مسئولیت‌پذیری»، به کارآمدی زیادی دست یافته است. هم‌زمان، تحلیل اهمیت-عملکرد مشخص می‌سازد که مؤلفه‌هایی با بیشترین اهمیت، یعنی «تحقق عدالت اجتماعی» و «ظرفیت مشارکت‌دهی مردم‌محور»، اولویت‌های اصلی برای سرمایه‌گذاری و ارتقا هستند. بر این اساس، نوآوری اصلی این مقاله، طرح مدلی تشخیصی-راهبردی است و استدلال شده است که مسیر ارتقای تاب‌آوری، بیش از تخصیص منابع جدید، در گرو فعال‌سازی ظرفیت‌های مردمی و توجه به «حکمرانی شبکه‌ای و مشارکتی» است. این سازوکار، با محوریت مردم، ضمن تعمیق انسجام اجتماعی در برابر تهدیدها، زمینه‌ساز تحقق زیست‌بوم مقاوم می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

موضوع: سیاست

حوزة موضوعی: ایران، غرب آسیا

Main Object: Politics

Scope: Iran, West Asia

مراجع

قاضی‌زاده ع. (1400). مبانی امنیت ملی. تهران: مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران.
قلی‌پور ح، رازینی ر. (1395). «تحلیل مؤلفه‌های خط‌مشی تحول علوم انسانی با استفاده از رویکرد تحلیل اهمیت-عملکرد». مطالعات راهبردی بسیج. 19(70): 41-70. https://bsrq.cuir.ac.ir/article_80428.html .
کردمیرزا‌نیکوزاده ع. (1392). تاب‌آوری: مفاهیم - نظریه‌ها، مدل‌ها- کاربردها به انضمام پروتکل درمان مبتنی بر تاب‌آوری. تهران: نشر آبژ.
کولیوند خ، ستاری‌خواه ع، سپهری م. (1402). «سناریوهای فراروی جنگ ترکیبی اسرائیل علیه جمهوری اسلامی ایران در افق 1407». علوم و فنون نظامی. 19(66): 189-218.  https://doi.org/10.22034/qjmst.2024.1986908.1831 .
سیاره م، دهقان شبانی ز، اسلاملوئیان ک، کیانی‌مقدم م. (زیرچاپ). ـآثار رفاهی عضویت ایران در بریکس: رهیافت شبیه‌سازی جهانی (GSIM)». مطالعات کشورها: 1-43. https://doi.org/10.22059/jcountst.2025.398695.1319 .
شکوهی س، قاسمی ح. (1403). ـتأثیر جنگ ۲۰۲۲م اوکراین بر روابط ایران و روسیه؛ مطالعة موردی: دیدگاه نخبگان ایرانی». مطالعات کشورها. 2(1): 65-89. https://doi.org/10.22059/jcountst.2023.366163.1068.
 
Alscher P, Graf E, McElvany N. (2025). “Political participation and the Civic Voluntarism Model: How do resources, psychological engagement, and recruitment shape willingness to participate during adolescence?”. Journal of Experimental Psychology: General.  https://doi.org/10.1037/xge0001766.
Apostol AC, Cristache N, Năstase M. (2022). “Societal resilience, a key factor in combating hybrid threats”. In International Conference Knowledge-Based Organization. XXVIII(2): 107-115. https://doi.org/10.2478/kbo-2022-0057?urlappend=%3Futm_source%3Dresearchgate.
Azzopardi E, Nash R. (2013). “A critical evaluation of importance–performance analysis”. Tourism Management. 35: 222-233. https://doi.org/10.1016/j.tourman.2012.07.007.
Cinalli M. (2023). “Policy networks”. In Elgar Encyclopedia of Political Sociology. Edward Elgar Publishing.
Côté R, McDonald S, Shen J. (2024). “Introduction: Connecting social capital with studies of social inequality”. In Handbook on Inequality and Social Capital (pp. 1-8). Edward Elgar Publishing.
Eslami M. (2025). “Israel tried to break Iran – but it may have actually helped unite it”. Al Jazeera Media Network. https://www.aljazeera.com/opinions/2025/6/18/israel-tried-to-break-iran-but-it-may-have-actually-helped-unite-it. (Accessed on: September 20, 2025)
Eskildsen JK, Kristensen K. (2006). “Enhancing importance‐performance analysis”. International Journal of Productivity and Performance Management. 55(1): 40-60.‏ https://doi.org/10.1108/17410400610635499.
Gholipour H, Razini R. (2016). “Analysis of the components of the humanities development policy using the importance-performance analysis approach”. Basij Strategic Studies Quarterly. 19(70): 41-70. https://bsrq.cuir.ac.ir/article_80428.html. [in Persian]
Hannah A, Brown JT, Gibbons A. (2020). “Welfare capabilities: Evaluating distributional inequalities and welfare policy in advanced democracies”. Journal of European Social Policy. 30(3): 293-305. https://doi.org/10.1177/0958928719868447.
Hobden C, Piper L. (2023). “Citizenship”. In Elgar Encyclopedia of Political Sociology. Edward Elgar Publishing.
Huang G, Jia W, Yu W. (2024). “Media literacy interventions improve resilience to misinformation: a meta-analytic investigation of overall effect and moderating factors”. In the 74th Annual Conference of the International Communication Association. https://scholars.hkbu.edu.hk/en/publications/media-literacy-interventions-improve-resilience-to-misinformation.
Kennedy AB. (2023). “The resilience requirement: Responding to China’s rise as a technology power”. Survival. 65(1): 115-128. https://doi.org/10.1080/00396338.2023.2172858.
Kord-mirza-Nikouzadeh E. (2013). Resilience: Concepts, Theories, Models, and Applications, including a Resilience-based Treatment Protocol. Tehran: Abjeh Publications. [in Persian]
Kouhpayeh F. (2025). “How global citizens challenge the official story on Israeli strikes in Iran”. The Tehran Times. https://www.tehrantimes.com/news/514952/How-global-citizens-challenge-the-official-story-on-Israeli-strikes. (Accessed on: September 20, 2025)
Koulivand K, Satarikhah A, Sepehri M. (2024). “Scenarios for the Hybrid war of Israel against the Islamic Republic of Iran in the horizon of 2029”. Military Science and Tactics. 19(66): 189-218. https://doi.org/10.22034/qjmst.2024.1986908.1831. [in Persian]
Lahusen C. (2023). “Solidarity”. In Elgar Encyclopedia of Political Sociology. Edward Elgar Publishing.
Mârzac E. (2024). “Strategic communication as a tool for countering hybrid threats. A Focus on national resilience and public trust”. Studia Securitatis. 18(2): 55-67. https://doi.org/10.1080/13183222.2018.1418964.
Moya J, Goenechea M. (2022). “An approach to the unified conceptualization, definition, and characterization of social resilience”. International Journal of Environmental Research and Public Health. 19(9): 5746. https://doi.org/10.3390/ijerph19095746.
Oktaviany M, Situmorang MTN, Lansiwi MA, Gymnastiar IA, Saleh F. (2024). “The role of social capital in disaster resilience a comparative study of urban and rural areas”. Indonesian Journal of Studies on Humanities, Social Sciences and Education. 1(2): 77-92. https://doi.org/10.54783/qd0cjg65.
Oliver RL. (2010). Satisfaction: A Behavioral Perspective on the Consumer: A Behavioral Perspective on the Consumer. Routledge.‏
Ossevorth F, Seidel P, Krahmer S, Seifert J, Schegner P, Lochmann P, ... Mauermann M. (2022). “Resilience in supply systems–What the food industry can learn from energy sector”. Journal of Safety Science and Resilience. 3(1): 39-47. https://doi.org/10.1016/j.jnlssr.2021.10.001.
Owen D. (2023). “Political learning”. In Elgar Encyclopedia of Political Sociology. Edward Elgar Publishing.
Phadermrod B, Crowder RM, Wills GB. (2019). “Importance-performance analysis based SWOT analysis”. International Journal of Information Management. 44: 194-203.‏ https://doi.org/10.1016/j.ijinfomgt.2016.03.009.
Portes A. (2024). “Social capital: Its origins and applications in modern sociology”. Annual Review of Sociology. 24: 1-24. https://doi.org/10.1146/annurev.soc.24.1.1.
Qazīzadeh A. (2021). Fundamentals of National Security. Tehran: Abrar Moaser Tehran International Institute for Cultural Studies and Research. [in Persian]
Ramadan E, Abdalla S, Al Mamari W, Al Hosani N. (2025). “Building resilient communities: The impact of social capital on disaster recovery in Oman”. Community Development. 1-21. https://doi.org/10.1080/15575330.2025.2525803.
Rollason E. (2025). “Building a resilient society”. Natural Hazards. 121: 18573-18600. https://doi.org/10.1007/s11069-025-07529-0.
Sayyareh M, Dehghan Shabani Z, Eslamlooyan K, Kiani Moghadam M. (in Press). “The welfare effects of Iran's membership in BRICS: A global simulation approach (GSIM)”. Journal of Countries Studies. 1-43. https://doi.org/10.22059/jcountst.2025.398695.1319. [in Persian]
Shokouhi S, Ghasemi H. (2024). “The impact of the 2022 Ukraine war on Iran-Russia relations; A case study: The viewpoint of Iranian elites”. Journal of Countries Studies. 2(1): 65-89. https://doi.org/10.22059/jcountst.2023.366163.1068. [in Persian]
Sobhaninia S. (2024). “The social cohesion measures contributing to resilient disaster recovery: A systematic literature review”. Journal of Planning Literature. 39(4): 519-534.  https://doi.org/10.1177/08854122241238196.
Strømsnes K. (2023). “Civic engagement”. In Elgar Encyclopedia of Political Sociology. Edward Elgar Publishing.
Sutiyoso BU, Faedlulloh D. (2024). “Navigating social capital development through organisational citizenship behaviour in local government bureaucracy”. Cogent Social Sciences. 10(1): 2386708. https://doi.org/10.1080/23311886.2024.2386708.
Wierzchowska A. (2018). “The European Union in search of systemic balance. An analysis involving the concept of resilience”. European Studies Quarterly. 2017(4): 10-38.‏  https://doi.org/10.31338/1641-2478pe.4.17.1.
Windle G. (2011). “What is resilience? A review and concept analysis”. Reviews in Clinical Gerontology. 21(2): 152-169.‏ https://doi.org/10.1017/S0959259810000420.
مطالعات کشورها
دوره 4، شماره 3
شماره ویژه تقابل اسرائیل با جهان
1405
صفحه 599-631

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 08 مهر 1404
  • تاریخ بازنگری: 15 مهر 1404
  • تاریخ پذیرش: 26 مهر 1404
  • تاریخ اولین انتشار: 14 آبان 1404
  • تاریخ انتشار: 01 آذر 1405

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار