مقدمه‌ای بر تجربة «دولت‌سازی» مدرن در عصر قاجار

عامری گلستانی, حامد

doi:10.22059/jcountst.2023.357754.1029

مقدمه‌ای بر تجربة «دولت‌سازی» مدرن در عصر قاجار

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

حامد عامری گلستانی

گروه علوم سیاسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران.

10.22059/jcountst.2023.357754.1029

چکیده

«دولت‌سازی» مفهومی است که در میانة عصرِ قاجار، از سوی میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله، به کوشش‌هایی اطلاق شد که برای خروج از قدیمِ حکمرانی به جدیدِ آن بود. در این پژوهش، این مفهوم، محمرِ اصلیِ شناخت تجربه‌ای است که بر مبنایِ مشاهدة همراه با مقایسه از بحران‌های مختلف سیاسی در ایران‌زمین شکل گرفت: تجربه دولت‌سازیِ مدرن. در این پژوهش، از منظر کشورشناسی و با درنظرداشتنِ نظریة اسپریگنز، به‌مثابة چارچوب نظری و روشیِ کار، این پرسش مطرح شده است: در پسِ بحرانِ سیاسیِ ایرانِ عصرِ قاجار، چه چیزی وجود داشت که بر مبنای آن تجربة دولت‌سازی مدرن فهمیده شود؟ بر این اساس، می‌توان فرض کرد که با آغازِ نظام جدید در تبریز، همه‌چیز در حکمرانی، به‌تدریج به امری قدیم تبدیل شد و جدید در آستانه ایستاده بود. خروج از این قدیم، با مشاهدة بحرانِ سیاسیِ فراگیر و درکِ آن به‌مثابة مشکل و انتقالِ آن به عملِ متجددانه به‌مثابة راهِ درمان و صورت‌بندی آرمانی به نام «مشروطیت» صورت گرفت. همة این‌ها، در عصرِ ناصری، بخش مهمی از تجربة دولت‌سازیِ مدرن را در قالب تنظیمات و لوازم آن و تجربة نظری مشروطیت تشکیل می‌داد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

سیاست

حوزة موضوعی: ایران

Scope: Iran

مراجع

اجلالی ف. (1373). بنیان حکومت قاجار: نظام سیاسی ایلی و دیوان‌سالاری مدرن. تهران: نی.

احمدوند ش، یاور م. (1394). «حکمرانی، دولت و توزیع قدرت در گفتمان’ترقّی‘ عصر ناصری». دولت‌پژوهی. 1(1): 23- 56. https://doi.org/10.22054/tssq.2015.1510.

اسپریگنز ت. (1377). فهمِ نظریه‌هایِ سیاسی. ترجمۀ رجایی ف. تهران: آگاه.

اصفهانی م.ا. (بی‌تا). مسیر طالبی، یا، سفرنامه میرزا ابوطالب خان. به‌کوشش خدیوجم ح. تهران: بی‌نا.

اعتمادالسلطنه م‌ح‌‌خ. (1357). صدرالتواریخ. به‌کوشش مشیری م. تهران: روزبهان.

الگار ح. (1369). میرزاملکم‌خان. ترجمة عظیمی ج، تفرشی م. تهران: انتشار.

امانت ع. (1384). قبله عالم، ناصرالدین شاه و پادشاهی ایران (1247-1313). ترجمة کامشاد ح. تهران: نشر کارنامه.

آخوندزاده م‌ف (1357). مکتوبات. به کوشش مؤمنی ب. تبریز: نشر احیاء.

آدمیت ف. (1357). اندیشه‌های میرزا آقاخان کرمانی. تهران: پیام.

----------. (1351). اندیشه ترقّی و حکومت قانون (عصر سپهسالار). تهران: خوارزمی.

----------. (1349). اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده. تهران: خوارزمی.

حجازی ن، رادمرد م. (1393). «گذار از عدالت شخصی به‌عدالت نهادی در اندیشه میرزاملکم‌خان». رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی. 6(39): 157- 187. https://piaj.sbu.ac.ir/article_99265.html.

حقدار ع‌ا. (1382). فریدون آدمیت و تاریخ مدرنیته در عصر مشروطیت. تهران: کویر.

طالبوف م‌ع‌ر. (1356). مسائل‌الحیات، در کتاب احمد. با مقدمه و حواشی مؤمنی ب. تهران: شبگیر.

طباطبایی ج. (1398). ملّت، دولت و حکومت قانون جُستار در بیان نصّ و سنّت. تهران: مینوی خرد.

----------. (1395). تأملی دربارة ایران؛ جلد نخست: دیباچه‌ای بر نظریه انحطاط ایران با ملاحظات مقدماتی در مفهوم ایران. تهران: مینوی خرد.

----------. (1393). ایران در دوره فتح‌علی شاه. ج 12 از تاریخ جامع ایران (20 ج). تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.

----------. (1392). تأملی درباره ایران؛ جلد دوم: نظریه حکومت قانون در ایران، بخش دوم: مبانی نظریه مشروطه‌خواهی. تهران: مینوی خرد.

عامری گلستانی ح. (1402). «’تجربۀ’ قانون‌نویسیِ سیاسی در عصرِ ناصری: تحلیلی گفتمانی». مطالعات کشورها. 1(1): 31- 66. https://doi.org/10.22059/jcountst.2023.91620.

----------. (1400الف). «مقدمه‌ای بر ’تجربه تجددخواهی سیاسی‘ در ایران معاصر». مطالعات خاورمیانه. 28(3): 61- 80. https://dorl.net/dor/20.1001.1.15601986.1400.28.3.4.7.

-----------. (1400ب). «عدالت و قانون در اندیشة تجددگرایان متقدم در ایران عصر قاجار». پژوهشنامة علوم سیاسی. 16(3): 14-182. https://doi.org/10.22034/ipsa.2021.437 .

-----------. (1394). تجدد و قانون‌گرایی: اندیشه میرزایوسف‌خان مستشارالدوله. تهران: نگاه معاصر.

عامری گلستانی ح، مقیمی زنجانی ش. (1401). «جستاری درباره ’تجربه‘ ترقی‌خواهی میرزایوسف‌خان مستشارالدوله». سیاست‌پژوهی اسلامی‌ایرانی. 1(1): 25- 46. https://dorl.net/dor/20.1001.1.28212088.1401.1.1.2.2 .

فروغی م‌ع. (1383). حقوق اساسی: یعنی آداب مشروطیت دول. در: چنگیز پهلوان، ریشه‌های تجدّد. تهران: نشر قطره.

فرهادمعتمد م. (1326). سپهسالار اعظم. تهران: شرکت نسبی علی‌‌اکبر‌ علمی و شرکا.

قربان‌زاده‌سوار ق‌‌ع‌‌‌، امیدپور س. (1397). «مطالبه اصلی نسل اوّل روشن‌فکران ایران: تحدید قدرت سلطنت». دولت‌پژوهی. 4(13): 173- 192. https://doi.org/10.22054/tssq.2018.8758.

قزلسفلی م‌ت‌، نگین نوریان د. (1397). «اندیشه دولت‌گرایی و ضددولت‌گرایی در عصر مشروطه؛ بازخوانی سه اندیشه». پژوهشنامة علوم سیاسی. 13(3): 73- 102. https://dorl.net/dor/20.1001.1.1735790.1397.13.3.3.9 .

کرمانشاهی آا. (1372). مرآت الاحوال جهان نما. جلد 2، بامقدمه و تصحیح و حواشی دوانی ع. تهران: مرکز فرهنگی نشر قبله.

کرمانی م‌آ. (1339). هشت بهشت. با مقدمۀ کرمانی ا. تهران: [بی‌نا].

کریمی ب. (1392). ناصرالدین شاه قاجار؛ پنجاه سال سلطنت. تهران: بنگاه ترجمه‌ونشر پارسه.

مراغه‌ای ز. (1384). سیاحت‌نامه ابراهیم بیگ. ج 1، تصحیح سپانلو م‌ع. تهران: آگاه.

مرادخانی ف. (1396). خوانش حقوقی از انقلاب مشروطۀ ایران (تاریخ مفاهیم و نهادهای حقوق عمومی در ایران). تهران: نشر میزان.

مستشارالدوله م‌ی‌خ. (1394). رسالۀ موسومه به یک کلمه. در: حامد عامری گلستانی، تجدّد و قانون‌گرایی: اندیشۀ میرزایوسف خانِ مستشارالدوله. تهران: نگاهِ معاصر.

----------. (1390). «قانون ورقه صحیحه». به‌کوشش سعدوندیان س. پیام بهارستان، ویژه‌نامة قانون و حقوق. شماره دوم.

مسروری س. (1381). دعوت میرزا یعقوب خان به حکومت مشروطه. ترجمة عرب‌خانی ر. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. 65، اسفند.

مقیمی‌زنجانی ش. (1402). «تاملی در موضوعیّتِ مناقشه‌ی ’نظری‘/’کاربردی‘ میان اصحابِ علوم سیاسی در ایران با التفات به حوزه‌ی ’اندیشه‌ی سیاسی‘». سیاست‌پژوهیِ اسلامی‌ایرانی. 2(1، پیاپی 5): 1- 37. https://dorl.net/dor/20.1001.1.28212088.1402.2.1.2.9 .

----------. (1397). «زایش ایده شهروندی در ایران معاصر از منظر فلسفه سیاسی». علوم سیاسی. 21(82): 51- 76. https://dorl.net/dor/10.22081/PSQ.2018.66175.

میرزاملکم‌خان نظام‌الدوله. (1400). مکاتبات میرزا ملکم خان ناظم‌الدوله (در باب مناسبات ایران و عثمانی و امور بین‌الملل). تصحیح و نحشیه حضرتی ح، میربلوک ن. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

----------. (1396). اسنادی از مشروطه‌پژوهی در ایران؛ دفتر سیزدهم نامه‌های میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله، (زبده و متن برخی نامه‌ها). به اهتمام حقدار ع‌ا. نشر الکترونیک، باشگاه ادبیات.

----------. (1389). نامه‌های میرزاملکم‌خان. به اهتمام حقدار ع‌ا. تهران: نشر چشمه.

----------. (1381). رساله‌های میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله. به‌کوشش اصیل ح. تهران: نشر نی.

میرزایعقوب‌خان. (1395). رساله سیاسی؛ اسنادی از مشروطه‌پژوهی در ایران، دفتر دوم: هفت رساله. حقدار ع‌ا. نشر الکترونیک، باشگاه ادبیّات.

نورایی ف. (1352). تحقیق در افکار میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله. تهران: جیبی.